स्तनपानले बच्चा पूर्ण स्वस्थ

काठमाडौं, श्रावण १६ - राधिकाले आफ्नी पाँचमहिने छोरीलाई स्तनपानबाहेक अन्य कुनै पनि खाद्यपदार्थ दिने गरेकी छैनन् । उनी ६ महिनासम्म मात्र आफ्नो दूध र त्यसपछि स्तनपानसँगै अन्य आहारासमेत ख्वाउने तयारी गरेकी छन् । ‘मेरो नानीलाई यो उमेरको अन्य शिशुजस्तो पखाला, पेटसम्बन्धी समस्या वा अन्य संक्रमण भएको छैन,’ वानेश्वर निवासी राधिका भन्छिन्, ‘रुँदैन, तौल पनि सन्तुलित छ र पूर्ण स्वस्थ देखिन्छ ।’ चिकित्सकीय सल्लाहमा एक्सक्लुसिभ ब्रेस्ट फिडिङ (जन्मदेखि ६ महिनासम्म मात्र आमाको दूध ख्वाउने) गर्दै आएकी राधिका यो प्रक्रियाले आफ्नो जीउडाल पनि विस्तारै कम हुँदै गएको र आफूलाई समेत कुनै शारीरिक समस्या नभई हाल सहज अनुभव भइरहेको बताउँछिन् । शिशुलाई पूर्ण स्तनपान गराएर आफूसँगै शिशुको स्वास्थ्यमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन खोज्नेहरूमा राधिका एक्ली छैनन् । दुई सन्तानकी आमा त्रिपुरेश्वरकी सुशीलासमेत आफ्नो बच्चाहरू पूर्ण स्तनपानले गर्दा हालसम्म खासै बिरामी नपरेको अनुभव सुनाउँछिन् । ‘सितिमिती बिरामी पर्दैनन्, रुघाखोकी, पखाला, ज्वरो लाग्दा पनि सामान्य रूपमा निको हुन्छ,’ सुशीला भन्छिन्, ‘यिनीहरू भित्रैबाट बलिया भएजस्तो लाग्छ ।’ चिकित्सा तथ्यपत्रहरूमा बोतलको दूध खाने शिशु विकासको लागि आवश्यक पोषकतत्त्वले वञ्चित हुने उल्लेख छ । आमाको दूध नपाउने शिशुमा स्तनपान गर्ने शिशुको दाँजोमा मृत्युको खतरा दुईदेखि सात गुणासम्म बढी मात्र हुँदैन, गम्भीर रोग लाग्ने सम्भावनासमेत हुन्छ । स्तनपानले शिशुसँगै महिलामा स्वास्थ्यसम्बन्धी धेरै सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने गरेको धारणा विशेषज्ञहरूको छ । ‘स्तनपान गराउँदा महिलाको शरीरमा आक्सिटोसिन नाम गरेको हार्मोन उत्पन्न हुन्छ,’ वरिष्ठ स्त्रीरोग विशेषज्ञ डा. पुष्पा चौधरी भन्छिन्, ‘यो हार्मोनले पाठेघरलाई खुम्च्याएर आफ्नै पुरानै आकारमा छिट्टै फर्किन सघाउँछ ।’ सुत्केरीपछि धेरैजसो महिला आफ्नो बढेको तौललाई लिएर चिन्तित रहन्छन् । उक्त तौलमा कमी ल्याउनु वा पुरानै अवस्थामा फर्कनु धेरै कठिन रहेको अनुभव महिलाहरूको छ । तर सुत्केरीपछि तौल कम गर्नसमेत स्तनपानले सघाउने गरेको उल्लेख गर्दै चौधरी भन्छिन्, ‘यति मात्र नभई स्तनपान गराउने महिलाहरूलाई नगराउनेको दाँजोमा स्तन र पाठेघरको क्यान्सर हुने दर कम देखिएको छ । स्तनपानले मुटुको रोग र सन्धिवात हुने जोखिमसमेत कम गर्छ ।’ सुत्केरीपछि केही महिलामा हुने उदासी रोगसमेत स्तनपान गराउने आमामा नगराउनेहरूको दाँजोमा धेरै कम देखिएको छ । आमाको स्वास्थ्यलाई स्तनपानले फाइदा पुर्‍याउँदै आएको समय शिशुहरूलाई त यसले झन् ज्यान नै जोगाइरहेको छ । ‘जन्मदेखि ६ महिनासम्म आमाको दूधको अतिरिक्त पानी लगायतका कुनै पनि वस्तु शिशुलाई दिनु हुन्न,’ वरिष्ठ बालरोग विशेषज्ञ डा. चन्द्रेश्वर महासेठ भन्छन्, ‘जन्मको आधा घन्टाभित्रै नै शिशुलाई आमाको दूध चुसाउन सुरु गर्नुपर्छ ।’ शिशुको जन्मदेखि लिएर चार, पाँच दिनसम्म आमाको स्तनबाट बिगौती उत्पन्न हुन्छ । हेर्दा पिपजस्तै देखिने यो दूध स्वास्थ्यको भण्डार नै हो । यसमा पोषकतत्त्व, भिटामिन, एन्टिबडी लगायत शिशुका लागि नभई नहुने अत्यावश्यक तत्त्वहरू धेरै बढी मात्रामा हुन्छ । बिगौती चारपाँच दिनपछि पूर्ण सन्तुलित दूधको रूपमा परिवर्तन हुन लाग्छ । डा. महासेठका अनुसार यसमा शिशुलाई चाहिने चिल्लो, गुलियो, पानी, प्रोटिन आदिको उपयुक्त मात्रा हुन्छ । यो बिगौतीभन्दा पातलो दूध भए पनि यसले सबै पोषकतत्त्व र रोगप्रतिरोधक शक्ति शिशुलाई दिन्छ । नवजात शिशुमा रोग प्रतिरोधक क्षमता हुँदैन । आमाको दूधबाट रोग प्रतिरोधक क्षमता शिशुमा प्राप्त हुन्छ । जन्मदेखि छ महिनासम्म आमाको दूधबाहेक कहिलेकाहीं आवश्यक परे औषधिको अतिरिक्त अरू केही ख्वाउनु हुन्न । आमाको दूधमा हुने पोषक लगायतका विभिन्न तत्त्वको मात्रा नानीको उमेरअनुसार परिवर्तित भइरहेको हुन्छ । जुन उमेरमा जस्तो दूध उपयुक्त हुन्छ, शिशुका लागि त्यस्तै दूध उत्पादन भइरहेको हुन्छ । ‘जन्मपछि जतिखेर बच्चा रुचाउँछ, स्तनपान गराउनुस्,’ महासेठ भन्छन्, ‘सामान्यत: दुई–चार महिनासम्म नवजात शिशु भोक लागेरै रुने गरेको छ, त्यसैले रुँदा स्तनपान गराउनुपर्छ ।’ स्तनपान गराउने प्रयास गर्दा पनि रुन नछोडे अन्य कारण खोज्नुपर्छ । डा. महासेठका अनुसार जन्मेदेखि मह, मिस्रीको झोल, ग्रेइप वाटर, पानी आदि ख्वाउने चलन पूर्ण अवैज्ञानिक हो । अमेरिकन एकेडेमी अफ पेडियाट्रिक्स (एएपी) का अनुसार स्वास्थ्य समस्या नभएका महिलाले शिशुलाई ६ महिनासम्म भिटामिन डी र आमाको दूधबाहेक पानी लगायत अन्य कुनै पनि खाद्यपदार्थ बच्चालाई ख्वाउनु हुँदैन । बच्चा छ महिनाको भएपछि उसलाई आमाको दूधसँगै अन्य पूरक आहारसमेत दिनुपर्छ । यसअन्तर्गत घरमै बनेको खाद्यपदार्थ जस्तै : मुछेको दाल, केरा, उमालेको आलु, तरल एवं अर्ध ठोस आहार बिस्तारै दिनुपर्छ । ‘पूरक आहारा दिन थाल्दा स्तनपान भने बन्द गर्नु हुँदैन,’ महासेठ भन्छन्, ‘आवश्यकता अनुसार शिशुलाई एक, दुई वर्षसम्म स्तनपान जारी नै राख्नुपर्छ ।’ आमाको दूध नवजात शिशु छ महिनाको हुन्जेल अत्यावश्यक हुन्छ । आमाको दूधमा भएको रोग प्रतिरोधक क्षमताले शिशुहरूलाई रोग लाग्नबाट जोगाउँछ । आमाको दूध बच्चालाई झाडापखाला र कुपोषणजस्ता रोगबाट बचाउँछ । स्तनपानमा वृद्घि हुँदा शिशु मृत्युदरमा कमी आउँछ । विज्ञहरूका अनुसार आमाको दूधमा भएको लेक्टोफर्मिन नाम गरेको तत्त्वले बच्चाको आन्द्रामा लौह तत्त्वलाई जम्मा गर्छ । लौह तत्त्वको अभावमा शिशुको आन्द्रामा रोगाणु उत्पन्न हुन सक्दैन । आमाको दूधमा रोगाणु नाशक तत्त्व भएकोले शिशुहरूलाई रोगवाट समेत वचाउँछ । शिशुको आन्द्रामा आमाको दूधको माध्यमले आएको साधारण जीवाणु हुर्किन्छन् । यसले विभिन्न रोगाणुहरूसँग प्रतिस्पर्धा गरेर उनीहरूलाई उत्पन्न हुन दिँदैन । वातावरणवाट पुगेका जीवाणुहरू आमाको आन्द्रामा भएको एउटा विशेष भागको सम्पर्क मा आएर उक्त रोगाणुको विरुद्ध प्रतिरोधात्मक तत्त्व निर्माण गर्छन् । यो तत्त्व शरीरमा भएको एउटा विशेष नली (थोरासिक डक्ट) ले आमाको स्तनसम्म पुगेर दूधमा मिसिन्छ । एएपीका अनुसार आमाले एक वर्षसम्म आफ्नो सन्तानलाई स्तनपान गराउने प्रयास गर्नुपर्छ । स्तनपानले आमा र सन्तान दुवैलाई फाइदा हुन्छ । एक वर्षपछि आमा र शिशुलाई आवश्यक भए स्तनपान जारी राख्नुपर्छ । स्तनपानलाई दुई वर्षपछि समेत जारी राख्न सकिन्छ । स्तनपानले बाल्यकालको सामान्य रोग र संक्रमणबाट जोगाउँछ । यसले बच्चाको ज्यान जोगाउनुको साथै शिशुको एक्कासि हुने मृत्युमा समेत कमी ल्याउँछ । आमाको दूधले बच्चालाई भविष्यमा टाइप १ मधुमेह र एलर्जी हुने सम्भावनालाई कम गर्छ । परस्परको छाला सम्पर्कले स्तनपान प्रक्रियामा आमा र शिशुबीच भावनात्मक लगाव उत्पन्न हुन्छ । स्तनपान गराउने आमाको आहारविहार द अमेरिकन कलेज अफ ओब्ट्रिसियन एन्ड ग्याइनाकोलोजिस्ट (एसीओजी) को तथ्यपत्रअनुसार, स्तनपान गराउँदा आमाले आफ्नो आहारमा अन्य समयको दाँजोमा साढे चार सयदेखि पाँच सय क्यालोरी बढी सेवन गर्नुपर्छ । स्तनपान गराउने आमाको पिसाब खैरो पहेंलो देखिए प्रशस्त मात्रामा तरल पदार्थ र पानी सेवन गर्नुपर्छ । हरेकपटक स्तनपान गराउँदा एक गिलास पानी खानु राम्रो आइडिया हो । यस्तै, शिशुको पेटसम्बन्धी समस्या ल्याउने खाद्यपदार्थ सेवन गर्नु हुँदैन । यसमा ग्यास उत्पन्न गर्ने खाद्यपदार्थ, बन्दाकोबी लगायतका मसालेदार खानाबाट बाँच्नुपर्ने एसीओजीले उल्लेख गरेको छ । दिनहुँ करिब दुई सय मिलिलिटर कफी सेवन गर्नाले शिशुलाई खासै असर पार्दैन । यदि तपाईं कहिलेकाहीं मदिरायुक्त पेयपदार्थ सेवन गर्नुहुन्छ भने त्यस्तो पदार्थ सेवन गरेको दुई घन्टा पर्खेर मात्र स्तनपान गराउनुपर्छ । कुनै पनि औषधि सेवन गर्न लाग्दा आफ्नो स्वास्थ्यकर्मीलाई उक्त औषधि स्तनपान गराउँदाताका उपयोग गर्नु सुरक्षित रहेको यकिन गरे मात्र खानुपर्छ । एसीओजीका अनुसार, धूमपान र गैरकानुनी औषधि सेवनले तपाईंको शिशुको स्वास्थ्य खराब गर्छ । बिनाचिकित्सकीय कारणले कोडिन, निद्रा ल्याउने चक्कीजस्ता औषधि उपयोग गर्नुसमेत शिशुका लागि हानिकारक हुन्छ । स्तनपानका फाइदा - बच्चाको आईक्युमा राम्रो वृद्धि हुन्छ - शिशुको प्रतिरोधक क्षमता बढ्छ - शिशु भविष्यमा मोटोपनाबाट बाँच्न सक्छ - मस्तिष्कको कोषिकाको विकासमा महफ्वपूर्ण भूमिका खेल्छ - शिशुलाई पेटसम्बन्धी समस्या कम हुन्छ - शिशुमा दम र कानको रोग नियन्त्रण गर्छ - शिशुलाई एलर्जी हुनबाट जोगाउँछ

यो समाचारसंग सम्बन्धित भिडियो तल छ, हेर्नका लागि विचमा थिच्नुहोस्

Posted in: health